(Post 03/08/2007) Chưa từng có hệ điều hành (HĐH) nào vừa bị chê bai vừa được khen hết lời trong suốt quá trình phát triển dài lê thê như Windows Vista. Con đường ra mắt của Vista có lúc dường như quá xa xôi. Giờ thì Windows Vista đã hoàn tất và hiện hữu thật sự để chúng ta đánh giá. Đây có phải bước ngoặt cho tương lai của HĐH hay là "cú vẫy" cuối cùng của hình thức điện toán xưa cũ? Chúng ta có nên nâng cấp máy tính để đáp ứng yêu cầu phần cứng khá cao của Vista?

Windows Flip 3D xếp lớp các cửa sổ theo không gian 3 chiều

Một số người có thể cho rằng Vista không thật sự là một cuộc cách mạng, không xứng với 5 năm dài phát triển. Nhưng bạn đừng đánh giá một HĐH theo thời gian nó được phát triển mà nên đánh giá về lợi ích nó đem lại cho người dùng - xét về các mặt này thì Windows Vista rõ ràng đã đạt. Giao diện đẹp và tính bảo mật cao, tính năng nối mạng xuất sắc... và hơn hết, nó đem lại sự thú vị cho người dùng.

Nhưng như vậy không có nghĩa là Vista hoàn hảo! Một số người có thể cho là giao diện mới cải tiến không đáng kể hoặc họ bị vô hiệu bởi tính năng kiểm soát người dùng “thô bạo”. Cuộc tranh luận giữa những người thích Vista và những người ghét Vista chắc sẽ kéo dài. Bạn đứng về phe nào? Cách hay nhất để xác định là hãy làm một cuộc khảo sát HĐH này.

Giao diện

Khi Windows Vista khởi động, có thể dễ dàng nhận thấy ngay một số thay đổi quan trọng nhất của nó: giao diện thật bắt mắt và khác biệt hẳn so với XP. Màu sắc tinh tế hơn và giao diện trông sống động hơn.

Có thể nói Vista bắt chước giao diện của Mac? Thực tế đúng vậy, Microsoft luôn bắt chước những ý tưởng tốt nhất. Trong số những tính năng mới của Vista, giao diện Aero là thành phần quan trọng và được nói đến rất nhiều - nhưng để có thể sử dụng nó, bạn cần có cấu hình phần cứng khá cao và phiên bản “hạng sang” của HĐH này. (Xem “Chi phí nâng cấp lên Vista”)

Với Aero, tổ hợp phím ALT+Tab dùng để chuyển qua lại giữa các cửa sổ đang mở giờ đây được dùng để gọi Windows Flip hiển thị hình thu nhỏ của các cửa sổ. Còn tổ hợp phím Winsdows+Tab gọi Flip 3D hiển thị xếp lớp các cửa sổ để bạn có thể duyệt qua dễ dàng. Có thể có người cho rằng tính năng này chỉ để nhìn cho đẹp chứ không thật sự hữu dụng, nhưng dù sao nó cũng đem lại sức sống mới cho bàn phím.

Hai thành phần giao diện đáng chú ý khác là Sidebar và Live Thumbnails. Rê chuột trên cửa sổ thu tối thiểu ở thanh tác vụ sẽ xuất hiện một pop-up hiển thị hình thu nhỏ (thumbnail) nội dung của cửa sổ cùng với tên chương trình và tên tài liệu hay website.

Các tiện ích (gọi là gadget) ở Sidebar (bố trí ở cạnh màn hình) được nhiều người thích, đây là các ứng dụng nhỏ có tính tương tác hiển thị các nguồn tin RSS, đồng hồ, thông tin thời tiết, giá chứng khoán (của nước ngoài)... Vista có sẵn khoảng một chục gadget như vậy và còn có nhiều gadget khác cung cấp trên mạng. Tuy trông tương tự như Google Desktop Gadgets hay Yahoo Widgets, nhưng thật sự các gadget của Vista giống với các gadget của Mac hơn ở chỗ chúng được tích hợp trực tiếp vào HĐH nhờ vậy có thể khai thác tài nguyên hệ thống. Ví dụ gadget hiển thị nguồn tin RSS sử dụng RSS Reader của Internet Explorer 7.

Menu Start giờ đây gọn hơn và hữu dụng hơn; Control Panel bố trí hợp lý hơn so với của XP, có nhiều “Center” mới như Network and Sharing Center và Sync Center (đảm nhận các chức năng của phần mềm ActiveSync trước đây). Nhưng không hiểu vì lý do gì mà nhiều liên kết có tên khác nhau lại dẫn đến cùng một nơi. Ví dụ, trong Control Panel > Network and Internet, các liên kết “Network and Sharing Center” hay “View network stutus and tasks” hay “Set up file sharing” đều dẫn đến Network and Sharing Center.

Trước khi bạn có thể làm điều gì đó có khả năng gây hại, UAC sẽ yêu cầu xác nhận. Tính năng này giúp bảo vệ chống lại malware, nhưng khá phiền toái

Bảo mật

Qua nhiều năm nhận nhiều lời phê bình xác đáng về vấn đề bảo mật của Windows, Microsoft hứa Vista sẽ là HĐH an toàn nhất từ trước đến nay. Mục tiêu này có thể nói là đã đạt được, nhưng người dùng phải chịu thiệt với tính năng User Account Control (UAC) đầy phiền toái. Các cải tiến bảo mật khác thì đỡ hơn.

Phiên bản Windows Firewall dành cho XP chỉ bảo vệ chống lại các mối đe doạ từ ngoài: nếu malware lây nhiễm PC của bạn và tìm cách kết nối ra ngoài thì Windows Firewall “bó tay”. Firewall của Vista có bổ sung khả năng chặn ngõ ra, tuy nhiên nó không được hiển thị sẵn ở phần Windows Firewall Settings. Để thiết lập việc kiểm soát kết nối ra ngoài, bạn phải chạy Windows Firewall với màn hình Advanced Security bằng cách gõ wf.msc tại dấu nhắc lệnh. Hiệu quả của firewall mới chưa được kiểm chứng, nhưng sự có mặt của tính năng lọc ngõ ra làm cho nó có vẻ “chắc chắn”.

Security Center của Vista không khác lắm so với của XP, giao diện vẫn còn gây bối rối cho người dùng. Cụ thể như việc nhấn lên nút màu xanh kế bên firewall (chức năng cập nhật tự động) chẳng để làm gì cả - giống như trong XP. Nhưng các liên kết ở góc trên phía bên trái màn hình này cho phép bạn cấu hình các thiết lập bảo mật.

Windows Defender - phần mềm chống spyware có sẵn của Vista tạo được ấn tượng tốt (TGVT đã có bài giới thiệu phần mềm này trong số báo tháng 5/2006, ID: A0605_155). Tính năng Software Explorer của nó hiển thị các chương trình đang chạy và các chương trình chạy lúc khởi động Windows, cùng với thông tin chi tiết và xếp loại có phải là malware hay không. Và bạn có thể thực hiện các hành động như cấm hay xóa chương trình đó. Giống như các phần mềm chống spyware khác, Defender cung cấp việc bảo vệ theo thời gian thực và quét kiểm tra hệ thống hàng ngày theo lịch.

Các tính năng mới ít nổi hơn như Network Access Protection cho phép người quản trị mạng thiết lập các yêu cầu mà một PC phải thỏa để được phép kết nối vào mạng (ví dụ “chứng nhận” khả năng chống virus). BitLocker Drive Encryption, chỉ có trong các phiên bản Vista Enterprise và Ultimate, cho phép khóa PC cùng với dữ liệu dựa trên kỹ thuật phần cứng.

Vì có nhiều vụ tấn công trên Windows khai thác các lỗ hổng bảo mật của Internet Explorer (IE), Microsoft đã trang bị các lớp bảo vệ cho IE7. Hầu hết các tính năng bảo mật mới - gồm lọc site giả mạo (phishing) và hiển thị thanh địa chỉ trong cửa sổ pop-up - cũng như nhiều tính năng khác của IE7 có thể làm việc cả trên Vista lẫn XP (xem find.pcworld.com/55741). Nhưng có một khác biệt quan trọng: trên Vista, IE7 mặc định chạy ở chế độ Protected Mode không được phép thay đổi các thiết lập và file hệ thống.

Trong tất cả tính năng, User Account Control (UAC) gây khó chịu cho người dùng nhất. UAC bắt bạn nhập password hay nhấn OK trước khi thực hiện những hành động “nhạy cảm” như bật hay tắt Windows Firewall, thêm hay xóa tài khoản user, hay cả khi chạy một số ứng dụng nào đó.

Nhiệm vụ của “quản gia” ảo này là gì? Thứ nhất, nó bảo vệ không cho malware chạy tự động. Nếu PC của bạn bị nhiễm và malware tìm cách thực hiện hành động nguy hiểm như tắt chương trình chống virus hay firewall, UAC sẽ ngăn chặn ngay. Thứ hai, UAC ngăn bạn thực hiện các thay đổi có thể gây hại cho hệ thống.
Nhưng Microsoft đã đi quá xa trong việc “bảo hộ”. Tại sao người dùng phải nhận thông báo nhắc nhở UAC chỉ vì muốn thay đổi kích thước font chữ của Windows, hay tên của PC? UAC làm cho việc sử dụng Windows Vista đôi khi có cảm giác gián đoạn, có quá nhiều pop-up phiền toái.

Thật ra, bạn có thể chặn các cảnh báo bằng cách tắt tính năng UAC. Vào Control Panel > User Accounts and Family Safety > User Accounts, nhấn Turn User Account Control on or off, và bạn sẽ tống khứ được “quản gia” ảo phiền toái này. Dĩ nhiên, nếu tắt UAC, bạn sẽ tự gánh chịu hậu quả nếu có malware chiếm quyền kiểm soát hệ thống PC của mình.

Tìm file

Windows Explorer mới có một khung xem trước hình thu nhỏ và khung chi tiết hiển thị tên file, kích thước, thẻ thông tin do người dùng tạo và những thông tin khác.

Giống IE7, Windows Explorer dùng thanh công cụ thay cho menu (bạn có thể hiện lại menu bằng cách nhấn Alt). Tuy nhiên, thanh công cụ này không nhất quán vì nó thay đổi tuỳ theo folder. Các công cụ chỉnh sửa ảnh xuất hiện trong folder chứa hình, và các công cụ chia sẻ dữ liệu xuất hiện trong folder chứa tài liệu Word. Nếu folder chứa nhiều loại file, Vista sẽ tự đoán để chọn công cụ thích hợp, nhưng không phải lúc nào nó cũng đúng. Để thay đổi kiểu folder và thanh công cụ, nhấn phải chuột trên folder, chọn Properties, nhấn thẻ Customize để chọn kiểu.

Tính năng tìm kiếm (Search) được tích hợp ở mọi cấp trong Vista. Nó có ở menu Start và ở góc phải trên của cửa sổ Windows Explorer. Vista sử dụng phương thức chỉ mục: nó bắt đầu tìm kiếm chỉ mục ngay khi bạn nhập từ khoá, vì vậy kết quả xuất hiện tức thì và thu hẹp dần khi các ký tự tiếp theo của từ khoá được gõ vào.

Search của Vista có thể tìm tài liệu, email, ứng dụng và cả website bạn đã viếng thăm. Có công cụ tìm kiếm nâng cao cho phép bạn lọc kết quả theo ngày, kích thước file, tác giả, thẻ thông tin và vị trí file. Vista cho phép tìm kiếm tổ hợp dùng toán tử luận lý (AND/OR). Bạn có thể tìm trên các PC khác trong mạng nội bộ nếu có quyền truy cập và có thể lưu tác vụ tìm kiếm để thực hiện lại chỉ với một nhấn chuột.

Nhưng Search làm việc không nhất quán: khi tìm với ô tìm kiếm ở menu Start cho kết quả khác với khi tìm ở Windows Explorer. Tệ hơn, mặc định Search lập chỉ mục và chỉ tìm một phần nhỏ dữ liệu trên đĩa cứng - chủ yếu trong folder \User\username. Nếu muốn Search tìm file ở nơi khác, bạn phải nhấn chọn mục “Include non-indexed, hidden and system files (might be slow)” (bao gồm các file hệ thống, file ẩn và các file chưa lập chỉ mục (có thể chậm)) trong tuỳ chọn tìm kiếm nâng cao. Theo như cảnh báo, việc tìm kiếm này có thể rất chậm.

Cách khắc phục: Vào Control Panel > System and Maintenance > Indexing Options và chọn thủ công các folder để đưa vào chỉ mục.

Network Map hiển thị tất cả các thiết bị trong mạng và cung cấp thông tin chi tiết như địa chỉ MAC và IP

Mạng

Cho đến nay, Microsoft chưa từng làm tốt việc tích hợp các tính năng mạng trong Windows. Bạn hãy thử đồng bộ các folder Offline trong Windows XP sẽ biết ngay.

Windows Vista có tiến bộ hơn, nó xem mạng nội bộ như là mở rộng của PC. HĐH này cho phép bạn dễ dàng cấu hình mạng, chia sẻ file và quản lý đồng thời nhiều mạng. Vista hỗ trợ tất cả các loại mạng phổ biến như ethernet, Wi-Fi và Bluetooth.

Network and Sharing Center cung cấp các công cụ mạng và thông tin tiện lợi. Ví dụ, View Full Map hiển thị biểu đồ tất cả PC và thiết bị trong mạng, gồm cả máy in, switch và gateway. Bạn có thể nhấn hay rê chuột trên biểu tượng của một thiết bị để xem thông tin chi tiết, như địa chỉ IP và MAC.

Vista thực hiện kết nối mạng không dây khá hay: chỉ việc nhấn biểu tượng mạng ở khay hệ thống, chọn Connect or disconnect, và bạn sẽ thấy danh sách các mạng không dây hiện hữu. Rê chuột trên mạng bất kỳ để xem thông tin chi tiết như loại Wi-Fi (802.11b hay g) và giao thức bảo mật, nếu có.

Vista lưu thiết lập cho các mạng mà bạn hay sử dụng nhờ vậy bạn có thể kết nối tự động khi trong vùng phủ sóng. Thậm chí bạn có thể xác định mạng ưu tiên nếu có nhiều mạng.

Không phải tất cả tính năng mạng đều tốt, Windows Meeting Space dùng để tổ chức cuộc họp ảo nhưng phần chat quá kém, không có tính năng thoại và không có công cụ “bảng trắng”. Sync Center, được thiết kế để đồng bộ file và folder giữa các máy tính và thiết bị nối mạng, nhưng chỉ có các chức năng cơ bản.

Multimedia

Các tính năng multimedia của Windows Vista chỉ có cải tiến chút ít so với Windows XP. Windows Media Center không còn phiên bản riêng, các tính năng của nó được tích hợp vào Vista Home Premium và Ultimate. Riêng Windows Movie Maker có giao diện cải tiến nhiều.

Công cụ mới Windows DVD Maker giúp dễ dàng tạo đĩa phim DVD tự chơi, nhưng chưa đủ sức thay thế các phần mềm ghi DVD chuyên nghiệp. Ví dụ, DVD Maker không thể nhập vào file QuickTime.

Tương tự, Windows Photo Gallery có các công cụ giúp dễ dàng sắp xếp, in ấn, gửi email hay tạo phim từ các bức hình; có các công cụ đơn giản cho việc chỉnh sửa màu sắc và độ sáng, khử mắt đỏ... có thể không “đọ” được với trình biên tập ảnh ưa thích của bạn, nhưng Photo Gallery có sẵn và miễn phí.

Công cụ có sẵn

Windows Vista có khá nhiều công cụ tiện ích, tốt có, dở có. Ví dụ, công cụ Backup mới có lẽ là một trong những ứng dụng tệ nhất từng được tích hợp vào một HĐH. Nó không cho phép bạn chọn sao lưu từng file hay từng kiểu file riêng lẻ mà bắt bạn phải sao lưu tất cả file theo nhóm, như “Documents” hay “Pictures”. Điều này có thể làm cho bạn phải sao lưu số lượng file lớn hơn dự định.

Không phải tất cả công cụ đều tệ như vậy. Ví dụ, Windows Calendar vượt quá mong đợi: Bạn có thể tạo lịch làm việc nhóm cho các thành viên trong gia đình dùng chung PC với bạn, và có thể đưa lịch làm việc này lên web. Công cụ này tương thích với chuẩn iCalendar để đồng bộ dữ liệu với Outlook và các phần mềm lịch khác.

Windows Mail, “hậu duệ” của trình email Outlook Express trước đây, đã được cải tiến dễ dùng hơn. Windows Contacts - phiên bản mới của Address Book - tích hợp tốt với Windows Mail và Windows Calendar.

Ngoài ra, Vista còn hỗ trợ nhiều công nghệ phần cứng mới, trong đó có một số công nghệ chỉ chạy với Vista. Ví dụ, Windows Rally là một tập công nghệ được thiết kế để đơn giản hóa việc cấu hình và nối mạng các thiết bị. Windows SlideShow cho phép các nhà sản xuất tạo thêm một màn hình thứ hai - một màn hình LCD ở nắp máy tính xách tay hiển thị thông tin như email, số điện thoại mới nhận và nhiều thứ khác ngay cả khi MTXT tắt hay ở chế độ “ngủ”. Màn hình phụ này cũng có thể được tích hợp vào bàn phím, bộ điều khiển từ xa, PDA và điện thoại di động.

Vista còn có những công nghệ nhằm cải thiện hiệu suất. Trong số đó, hai công nghệ hấp dẫn nhất là SuperFetch và ReadyBoost.

SuperFetch được xây dựng dựa trên tính năng “prefetch” có trong Windows XP, nạp trước những ứng dụng thường dùng vào bộ nhớ để giảm thời gian khởi động. Microsoft nói SuperFetch không chỉ biết những ứng dụng nào bạn thường dùng, mà còn biết những ứng dụng nào có khả năng được dùng cao nhất vào những ngày khác nhau trong tuần hay ở những thời điểm khác nhau trong ngày.

ReadyBoost cho phép sử dụng ổ nhớ flash USB 2.0 để tăng dung lượng RAM; phối hợp với SuperFetch để cải thiện hiệu suất hệ thống. Thay vì tìm kiếm các chương trình và file trên ổ cứng khá chậm, Vista có thể truy cập trên ổ flash tốc độ cao. Việc này cũng có thể giúp giải phóng RAM của Vista cho ứng dụng khác để nạp trước dữ liệu.

Kết luận

Tóm lại, Windows Vista là một bước nhảy vọt của HĐH Windows, với nhiều cải tiến, giao diện đẹp và hữu dụng; tìm kiếm nhanh hơn và tốt hơn; an toàn hơn nhiều so với Windows XP SP2; và việc nối mạng tốt hơn rất nhiều. Tuy còn có những điều phiền toái như UAC, nhưng những điểm sáng đủ lấn át những điểm tối.

Có thể ví Windows Vista như chiếc xe hơi đời mới sang trọng còn Windows XP như chiếc xe đời cũ, chiếc xe đời cũ có thể vẫn chạy tốt nhưng “lái” chiếc xe đời mới thú vị hơn.

Nguyễn Lê - PC World USA 1/2007
(theo PC World VN)